Η Ελληνική Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας (ΕΕΑΕ), ως αρμόδια αρχή ακτινοπροστασίας στη χώρα, πραγματοποιεί ολιστική εκτίμηση της ακτινικής επιβάρυνσης του ελληνικού πληθυσμού από τις ιοντίζουσες ακτινοβολίες, με κύριο στόχο τη βελτιστοποίηση του συστήματος ακτινοπροστασίας στη χώρα. Σύμφωνα με τα διεθνή δεδομένα, παγκοσμίως το 20% της συλλογικής δόσης ακτινοβολίας του πληθυσμού από όλες τις φυσικές και τεχνητές πηγές ακτινοβολιών προέρχεται από τις ιατρικές εφαρμογές, οι οποίες αποτελούν την κύρια πηγή έκθεσης του πληθυσμού σε ανθρωπογενείς (τεχνητά παραγόμενες) ακτινοβολίες. Το ποσοστό αυτό είναι 50% στις προηγμένες χώρες.
Ειδικότερα, ο άνθρωπος δέχεται ακτινοβολία όταν υποβάλλεται σε ακτινολογικές διαγνωστικές εξετάσεις (π.χ. αξονικές τομογραφίες, ακτινογραφίες, μαστογραφίες), διαγνωστικές εξετάσεις πυρηνικής ιατρικής (π.χ. σπινθηρογραφήματα, καρδιολογικές δυναμικές μελέτες, Positron Emision Tomography – PET/CT) και επεμβατικές ακτινολογικές διαδικασίες (αγγειοχειρουργικές και καρδιολογικές επεμβάσεις, αγγειοπλαστικές, τοποθέτηση βηματοδοτών). Επιπρόσθετα, κατά τις θεραπευτικές διαδικασίες (ακτινοθεραπεία και θεραπείες πυρηνικής ιατρικής) οι ασθενείς εκτίθενται σε υψηλές δόσεις ακτινοβολίας, οι οποίες είναι κατάλληλα σχεδιασμένες για κάθε ασθενή ξεχωριστά, ώστε να επιτυγχάνεται το βέλτιστο θεραπευτικό αποτέλεσμα.
Εφαρμογές των Ακτινοβολιών στην Ιατρική
Οι ιοντίζουσες ακτινοβολίες βρίσκουν σημαντικές διαγνωστικές και θεραπευτικές εφαρμογές στην ιατρική. Η έγκαιρη και έγκυρη διάγνωση παθήσεων μέσω απεικονιστικών τεχνικών και οι εξελιγμένες θεραπείες συμβάλλουν στην επιμήκυνση του προσδόκιμου ζωής και στη βελτίωση της ποιότητας ζωής του ανθρώπου.
Στη διαγνωστική ακτινολογία χρησιμοποιούνται απλά, αλλά και πολύ σύνθετα απεικονιστικά συστήματα, παρέχοντας εικόνες δύο και τριών διαστάσεων και εικόνες σε πραγματικό χρόνο, αποτυπώνοντας την κινητική των οργάνων.
Γενικά ένα διαγνωστικό ακτινολογικό σύστημα αποτελείται από την ακτινολογική λυχνία παραγωγής της ακτινοβολίας (ακτίνες-Χ) και το μηχανισμό απεικόνισης (π.χ. φιλμ, διατάξεις ανιχνευτών, ενισχυτής εικόνας). Ο εξεταζόμενος τοποθετείται κατάλληλα ανάμεσα στη λυχνία ακτίνων-Χ και στο σύστημα απεικόνισης. Η δέσμη ακτίνων-Χ επικεντρώνεται στην περιοχή του σώματος που πρέπει να απεικονιστεί. Κατά τη διέλευση της ακτινοβολίας από το σώμα η ακτινοβολία αλληλεπιδρά με τα διαφορετικά είδη ιστών που το αποτελούν. Οι ιστοί ανάλογα με τη πυκνότητά τους εξασθενούν σε διαφορετικό βαθμό τη διερχόμενη ακτινοβολία. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα, η εξασθένηση της δέσμης η οποία προκαλείται από τους ιστούς μικρής πυκνότητας (μαλακοί ιστοί) να είναι μικρότερη από την αντίστοιχη των ιστών μεγάλης πυκνότητας (οστά). Όσο μεγαλύτερη είναι η ένταση της εξερχόμενης από το σώμα ακτινοβολίας τόσο πιο έντονη είναι και η αμαύρωση του ακτινογραφικού φιλμ. Για αυτό το λόγο, τα οστά, απεικονίζονται με λευκό χρώμα στο ακτινογραφικό φιλμ, ενώ οι μαλακοί ιστοί με διαφορετικές αποχρώσεις του γκρι.
Η ακτινογράφηση είναι η πιο συνηθισμένη και η πιο απλή διαγνωστική εξέταση. Οι συνηθέ- στερες ακτινογραφικές εξετάσεις περιλαμβάνουν αυτές του θώρακα, των άκρων, της αυχενικής, θωρακικής και οσφυϊκής μοίρας της σπονδυλικής στήλης, της λεκάνης – ισχίων, του κρανίου, των ιγμορείων, κ.ά. Η ακτινοβόληση διαρκεί μερικά κλάσματα του δευτερολέπτου.
Μια ιδιαίτερη περίπτωση ακτινογράφησης είναι η μαστογραφία που χρησιμοποιείται για την απεικόνιση της μορφολογίας, της δομής και των παθολογικών αλλοιώσεων του μαστού. Η μαστογραφία παίζει πρωταρχικό ρόλο στην έγκαιρη ανίχνευση καρκίνου του μαστού, καθώς μπορεί να αναδείξει αλλαγές στη μορφολογία του μαστού σε προ-κλινικό στάδιο, όταν το μέγεθος του όγκου είναι πολύ μικρό και δεν είναι δυνατή η ψηλάφησή του. Κατά τη διάρκεια της μαστογραφίας, ο τεχνολόγος – χειριστής τοποθετεί τον κάθε μαστό χωριστά πάνω στη βάση στήριξης και ακολούθως τον συμπιέζει προσεκτικά με το ειδικό σύστημα συμπίεσης, προκειμένου το πάχος του μαστού να παραμένει σταθερό και όσο το δυνατό μικρότερο σε όλο το ακτινοβολούμενο πεδίο, ώστε κατά τη διέλευση των ακτίνων-Χ να μην επισκιάζονται από τον υπερκείμενο μαστικό ιστό πιθανές αλλοιώσεις. Κατά την ακτινοβόληση, που διαρκεί κλάσματα του δευτερολέπτου, ο μαστός εκτίθεται σε μικρή δόση ακτινοβολίας χαμηλής ενέργειας, προκειμένου να παραχθεί μια εικόνα της εσωτερικής του δομής.
Η ακτινοσκόπηση είναι η τεχνική λήψης εικόνων της μορφολογίας και φυσιολογίας του ανθρώπινου σώματος σε πραγματικό χρόνο. Συνήθεις ακτινοσκοπικές εξετάσεις είναι αυτές του πεπτικού συστήματος (π.χ. βαριούχο γεύμα, βαριούχος υποκλυσμός). Κατά την εξέταση, ο εξεταζόμενος προσλαμβάνει ένα σκιαγραφικό (π.χ. βαριούχο), δηλαδή υλικό το οποίο απεικονίζεται έντονα από το ακτινολογικό σύστημα. Η πορεία του υλικού μέσα στο σώμα παρακολουθείται με χρήση ακτίνων-Χ, οι οποίες μετατρέπονται σε εικόνα.
Ο εξεταζόμενος δέχεται ακτινοβολία ακτίνων-Χ για αρκετό χρόνο (1-2 λεπτά), ενώ παράλληλα λαμβάνονται ακτινογραφίες. Για τους λόγους αυτούς, η δόση ακτινοβολίας από αυτή την εξέταση είναι υψηλότερη σε σύγκριση με τις απλές ακτινογραφίες.
Η αξονική τομογραφία αποτελεί την πιο σύγχρονη μορφή εξέτασης με ακτίνες-Χ. Οι συνηθέστερες εξετάσεις είναι αυτές του κρανίου, της αυχενικής, θωρακικής, οσφυϊκής μοίρας, της σπονδυλικής στήλης, του θώρακα, της κοιλιάς κ.α. Τα βασικά πλεονεκτήματα της αξονικής τομογραφίας, σε σχέση με άλλες διαγνωστικές τεχνικές, είναι η δυνατότητα λήψης πολλών δισδιάστατων ή και τρισδιάστατων εικόνων του ανθρωπίνου σώματος, μεγάλης ευκρίνειας, σε μικρό χρονικό διάστημα, οι οποίες παρέχουν σημαντικές μορφολογικές και λειτουργικές πληροφορίες.
Ο εξεταζόμενος τοποθετείται στην τράπεζα (κρεβάτι) του αξονικού τομογράφου η οποία μετατοπίζεται με σταθερό βήμα μέσα στο «άνοιγμα» – δακτύλιο του συστήματος. Η λυχνία ακτίνων-Χ του συστήματος και το σύστημα απεικόνισης (ανιχνευτές) που βρίσκεται αντιδιαμετρικά της λυχνίας περιστρέφονται γύρω από τον εξεταζόμενο. Σε κάθε περιστροφή παράγεται μια λεπτή δέσμη ακτίνων-Χ (πλάτους 1 mm – 10 mm) σε μορφή «βεντάλιας», η οποία ακτινοβολεί εγκάρσια τον εξεταζόμενο στη συγκεκριμένη τομή. Ανάλογα με την εξέταση, λαμβάνεται ένας αριθμός τομών (π.χ. 20-30), ώστε να «σαρώνεται» όλη η περιοχή ενδιαφέροντος. Η ακτινοβόληση σε κάθε τομή διαρκεί λιγότερο από δευτερόλεπτο, ενώ ο συνολικός χρόνος της εξέτασης (δηλαδή λήψη όλων των τομών) διαρκεί λίγα λεπτά ανάλογα με το σύστημα και την εξέταση. Η δημιουργία των εικόνων αξονικής τομογραφίας επιτυγχάνεται με την κατάλληλη επεξεργασία του σήματος των ανιχνευτών.
Η δόση ακτινοβολίας από μία εξέταση αξονικής τομογραφίας είναι αρκετά μεγαλύτερη από τις υπόλοιπες συμβατικές ακτινολογικές εξετάσεις. Για το λόγο αυτό η εξέταση πρέπει να γίνεται αφού προηγουμένως έχει τεκμηριωθεί και αιτιολογηθεί η αναγκαιότητά της και έχουν εξαντληθεί οι επιλογές άλλων συμβατικών τεχνικών μικρότερης ή μηδενικής δόσης (π.χ. ακτινογράφηση και υπέρηχοι).
Στην επεμβατική ακτινολογία (και καρδιολογία) τα ακτινολογικά συστήματα καθοδηγούν το χειρουργό που διενεργεί καρδιολογικές επεμβάσεις, αγγειοπλαστικές, τοποθέτηση βηματοδοτών και πληθώρα άλλων χειρουργικών επεμβάσεων (π.χ. ορθοπαιδικές) και διαγνώσεων. Η ψηφιακή αφαιρετική αγγειογραφία (Digital Subtraction Angiography – DSA) αποτελεί ιδιαίτερη απεικονιστική επεμβατική τεχνική για τον εντοπισμό αγγειακών παθήσεων. Οι εικόνες αγγείων που προκύπτουν παρέχουν πολύτιμες πληροφορίες για τη διάγνωση ασθενειών, όπως εμφράγματα, στενώσεις αρτηριών, ανευρύσματα κλπ.
Επειδή τα αγγεία εξασθενούν τη διερχόμενη ακτινοβολία στον ίδιο βαθμό με τους περιβάλλοντες ιστούς, χρησιμοποιείται η έγχυση κατάλληλων μέσων αντίθεσης (σκιαγραφικά υλικά), τα οποία περιέχουν ουσίες υψηλού ατομικού αριθμού (συνήθως ιωδιούχα) και απορροφούν ισχυρά την ακτινοβολία ακτίνων-Χ. Τα ιωδιούχα αυτά υλικά δεν είναι ραδιενεργά και δεν πρέπει να συγχέονται με το ραδιενεργό ιώδιο (Ι-131) που χρησιμοποιείται στην πυρηνική ιατρική. Με τη χρήση σύγχρονων αγγειογραφικών συστημάτων είναι δυνατή ακόμα και η τρισδιάστατη απεικόνιση αγγείων με πολύ υψηλή ευκρίνεια.
Η διαδικασία της αγγειογραφίας μπορεί να διαρκέσει, ανάλογα με την περίπτωση, από λίγα λεπτά έως ώρα. Οι δόσεις ακτινοβολίας ενδέχεται να είναι αρκετά υψηλές τόσο για τον εξεταζόμενο – ασθενή όσο και για το προσωπικό (χειρουργοί, τεχνολόγοι, αναισθησιολόγοι) που παρευρίσκονται πλησίον του εξεταζομένου- ασθενή. Στις σύνθετες επεμβά-σεις, δεν αποκλείεται να προκληθεί ερύθημα στο δέρμα του εξεταζόμενου – ασθενούς από την ακτινοβολία, το οποίο όμως εμφανίζεται μετά από ώρες ή αρκετές ημέρες. Για αυτό το λόγο, κατά την εξέταση εφαρμόζονται ειδικά μέτρα ακτινοπροστασίας (παλμική ακτινοσκόπηση, πάγωμα εικόνας, διαφορετικές γωνίες πρόσπτωσης ακτινοβολίας, κλπ).
Πυρηνική ιατρική
Στην πυρηνική ιατρική χρησιμοποιούνται ραδιοφάρμακα, τα οποία χορηγούνται σε εξεταζομένους – ασθενείς για την απεικόνιση της μορφολογίας και λειτουργίας οργάνων. Στο ευρύτερο κοινό οι εξετάσεις πυρηνικής ιατρικής είναι γνωστές ως «σπινθηρογραφήματα». Θεραπευτικά ραδιοφάρμακα χορηγούνται κυρίως για την αντιμετώπιση νεοπλασιών (π.χ. καρκίνος του θυρεοειδούς) και για παρηγορικές θεραπείες.
Το ραδιοφάρμακο, αφού εισέλθει στο σώμα, κατευθύνεται και συγκεντρώνεται στην υπό εξέταση περιοχή εκπέμποντας ακτινοβολία, η οποία και ανιχνεύεται από κατάλληλα συστήματα, όπως γ camera, SPECT/CT, PET/CT. Τα συστήματα αυτά έχουν τη δυνατότητα να συλλέγουν την εκπεμπόμενη ακτινοβολία από το σώμα του ασθενούς και να παράγουν την εικόνα της υπό εξέτασης περιοχής. Ανάλογα με το είδος της εξέτασης και την πάθηση, στην εικόνα παρατηρούνται περιοχές με διαφοροποιημένη συγκέντρωση του ραδιοφαρμάκου. Οι εικόνες αυτές αξιολογούνται από τον Πυρηνικό Ιατρό.
Η απεικόνιση στην πυρηνική ιατρική δίνει σημαντικές πληροφορίες για την λειτουργία του οργάνου και λιγότερες πληροφορίες για τη μορφολογία του.
Θεραπευτικά ραδιοφάρμακα χρησιμοποιούνται στις θεραπείες πυρηνικής ιατρικής, τα οποία εισάγονται στον ασθενή είτε με κατάποση είτε ενδοφλεβίως. Τα ραδιοφάρμακα καθηλώνονται επιλεκτικά στο όργανο ή στην περιοχή ενδιαφέροντος. Η πιο συνήθης θεραπεία είναι αυτή του καρκίνου του θυρεοειδούς αδένα, όπου χορηγείται στον ασθενή (κάψουλα) ιώδιο 131 (Ι-131), το οποίο καθηλώνεται στον αδένα. Επειδή ο ασθενής γίνεται «ραδιενεργός» για κάποιο χρονικό διάστημα (μέρες ή εβδομάδες) απαιτείται να παραμένει σε ειδικά δωμάτια νοσηλείας, ώστε να μην ακτινοβολούνται άτομα που βρίσκονται σε κοντινή απόσταση, καθώς και να γίνεται ελεγχόμενη διαχείριση των βιολογικών εκκριμάτων του ασθενούς τα οποία είναι και αυτά ραδιενεργά.
Άλλες ριζικές (radical) ή παρηγορικές (palliative) θεραπείες πυρηνικής ιατρικής αφορούν σε οστικές μεταστάσεις, νευροενδοκρινείς όγκους κλπ, οι οποίες γίνονται με ραδιοφάρμακα που εκπέμπουν β ακτινοβολία και τα οποία χορηγούνται ενδοφλεβίως. Σε αντίθεση με τις ακτινολογικές εξετάσεις κατά τις οποίες ο εξεταζόμενος ακτινοβολείται εξωτερικά με δέσμη ακτίνων-Χ, στην πυρηνική ιατρική ο ίδιος ο εξεταζόμενος γίνεται πηγή ακτινοβολίας, λόγω της πρόσληψης του ραδιοφαρμάκου.
Έτσι, άτομα τα οποία υποβάλλονται σε εξετάσεις ή θεραπείες πυρηνικής ιατρικής εξακολουθούν να εκπέμπουν ακτινοβολία για μικρό χρονικό διάστημα (λίγες ώρες έως αρκετές ημέρες στην περίπτωση των θεραπειών) μετά το πέρας της εξέτασης/θεραπείας, ανάλογα με το είδος της εξέτασης/θεραπείας, το ραδιοφάρμακο και τη βιοκινητική του ραδιοφαρμάκου στον εξεταζόμενο – ασθενή. Για το λόγο αυτό παρέχονται οδηγίες στους εξεταζόμενους κατά την αποχώρησή τους από το εργαστήριο όπου πραγματοποιήθηκε η εξέταση ή θεραπεία.
Ακτινοθεραπεία
Στην ακτινοθεραπεία, η ακτινοβολία χρησιμοποιείται για να καταστρέψει τα νεοπλασματικά κύτταρα (καρκινικούς όγκους). Η θεραπεία σχεδιάζεται προσεκτικά για να εξασφαλιστεί ότι σωστή δόση ακτινοβολίας προσδίδεται στη σωστή περιοχή του όγκου, ενώ ταυτόχρονα η δόση στους φυσιολογικούς ιστούς ελαχιστοποιείται, ώστε η βλάβη στα υγιή όργανα να είναι ελάχιστη. Στην ακτινοθεραπεία, η δόση ακτινοβολίας στον όγκο είναι αρκετές χιλιάδες ή και εκατομμύρια φορές μεγαλύτερη από τη δόση σε σύγκριση με διαγνωστικές εξε- τάσεις με ακτίνες Χ ή πυρηνικής ιατρικής.
Η ακτινοθεραπεία γίνεται με διάφορους τρόπους, τεχνικές και τύπους ακτινοβολίας. Τα συνήθη στάδια κατά την ακτινοθεραπεία με συμβατικές τεχνικές είναι:
- Απεικονιστικό στάδιο, όπου εντοπίζεται ο καρ- κινικός όγκος. Συνήθως, η απεικόνιση γίνεται με αξονικό τομογράφο, αλλά μπορεί να χρησι- μοποιηθούν και μαγνητικός τομογράφος, PET/ CT ή υπέρηχοι.
- Καθορισμός της έκτασης του όγκου και της πε- ριοχής που πρέπει να ακτινοβοληθεί. Στη συνέ- χεια γίνεται ο σχεδιασμός της θεραπείας με κα- τάλληλα υπολογιστικά συστήματα σχεδιασμού πλάνων θεραπείας (ΣΣΠΘ). Οι αξονικές τομογρα- φίες του κάθε ασθενούς εισάγονται στο ΣΣΠΘ και σχεδιάζονται οι παράμετροι ακτινοβόλησης (π.χ. κατεύθυνση, γωνία πρόσπτωσης) και ο χρό- νος ακτινοβόλησης.
- Εξομοίωση θεραπείας μέσω αναπαράστασης της ακτινοβόλησης με τον εξομοιωτή ακτινο- θεραπείας, ο οποίος είναι ένα εξειδικευμένο ακτινολογικό σύστημα ή αξονικός τομογράφος. Εκεί τοποθετούνται «σημάδια» εξωτερικά στον ασθενή, ώστε να είναι σαφής η τοποθέτηση του ασθενούς κατά την ακτινοθεραπεία. (Το 3ο στά- διο μπορεί να προηγείται του 2ου, ανάλογα με τις ακολουθούμενες διαδικασίες).
- Ακτινοβόληση αθενούς με τα συστήματα και πη- γές ακτινοθεραπείας.
Το κύριο χαρακτηριστικό της ακτινοθεραπείας είναι η εξατομίκευση της θεραπείας, δηλαδή ο σχεδιασμός θεραπείας, η δόση, ο αριθμός συνεδριών, η τεχνική ακτινοβόλησης, η τοποθέτηση του ασθενούς στο σύστημα/μηχάνημα είναι ξεχωριστά και ιδιαί- τερα για κάθε ασθενή.
Η πιο συνήθης ακτινοθεραπεία καρκινικών όγκων γίνεται με εξωτερική ακτινοβόληση. Δέσμες γ ή Χ ακτινοβολίας ή ηλεκτρονίων κατευθύνονται υπό διάφορες γωνίες και θέσεις εξωτερικά του ασθενούς και «εστιάζουν» στην περιοχή του όγκου. Κάθε ακτινοβόληση διαρκεί 1-2 λεπτά και η συνολική συνεδρία μερικά λεπτά. Συνήθως διενεργούνται αρκετές ημερήσιες συνεδρίες (π.χ. 20-30) σε μια περίοδο περίπου 6 εβδομάδων. Με την «κλασματοποίηση» αυτή των δόσεων δίνεται το χρονικό περιθώριο στους επιδιορθωτικούς μηχανισμούς των υγιών κυττάρων να αναπλάσουν τυχόν βλάβες.
Για την εξωτερική ακτινοβόληση χρησιμοποιούνται οι γραμμικοί επιταχυντές και τα συστήματα κοβαλτίου. Σύγχρονες τεχνικές εξωτερικής ακτινοθεραπείας είναι η στερεοτακτική – ακτινοχειρουργική, όπου εκατοντάδες πολύ λεπτές δέσμες εισέρχονται από διαφορετικές γωνίες και κατευθύνσεις και καταστρέφουν πολύ εντοπισμένους (π.χ. σε επίπεδο μικρότερο του χιλιοστού) καρκινικούς όγκους, αφήνοντας ανέπαφους τους υγιείς ιστούς. Άλλες μορφές ακτινοθεραπείας είναι η ενδοκοιλοτική, ενδοαυλική και ενδοϊστική ακτινοθεραπεία. Σε αυτές συγκαταλέγεται η βραχυθεραπεία γυναικολογικών περιστατικών (π.χ. καρκίνος τραχήλου μήτρας), όπου ειδικοί εφαρμογείς (σωλήνες μικρής διαμέτρου) εισάγονται σε κοιλότητες ή αυλούς του σώματος ή ενδοϊστικά. Μία ραδιενεργή πηγή, συνήθως ιρίδιο 192 (Ir-192), εισάγεται μηχανικά στον εφαρμογέα και ακτινοβολεί τον όγκο εσωτερικά, προσδίδοντας μεγάλες δόσεις τοπικά στον όγκο (σε επαφή). Μετά το πέρας της συνεδρίας η πηγή επιστρέφει στο μηχάνημα βραχυθεραπείας.
Μια άλλη μορφή είναι η ενδοϊστική θεραπεία του καρκίνου του προστάτη, όπου μικρές ραδιενεργές πηγές ιωδίου 125 (Ι-125) εμφυτεύονται χειρουργικά στον όγκο και παραμένουν μέσα στον ασθενή.
Μετά από εξετάσεις ή θεραπείες ο εξεταζόμενος – ασθενής είναι ραδιενεργός; Τα άτομα που υποβάλλονται σε ακτινολογικές εξετάσεις (ακτίνες –Χ, αξονική τομογραφία, αγγειογραφίες, κλπ) και σε εξωτερική ακτινοθεραπεία ή βραχυθεραπεία δεν γίνονται ραδιενεργά ούτε η ακτινοβολία παρα- μένει μέσα στον οργανισμό. Η ακτινοβολία κατά τη διάρκεια της ακτινοβόλησης (κλάσματα δευτερολέπτου έως λίγα λεπτά) διαπερνά τον οργανισμό. Μέρος αυτής απορροφάται από τους ιστούς και η υπόλοιπη που διαπερνά το σώμα σταματά στους θωρακισμένους τοίχους του θαλάμου εξέτασης ή θεραπείας. Αυτό που συχνά αναφέρεται ότι η «ακτινοβολία είναι αθροιστική», δεν σημαίνει ότι η ακτινοβολία συσσωρεύεται μέσα στον οργανισμό, αλλά ότι η ενδεχόμενη βλάβη που η ακτινοβολία προκαλεί είναι αθροιστική με την προϋπόθεση ότι δεν αφήνεται αρκετό χρονικό περιθώριο στον οργανισμό να αναπλάθει τις βλάβες αυτές (π.χ. από συχνές διαδοχικές εξετάσεις). Για το λόγο αυτό συνιστάται να μην γίνονται συχνά επαναλαμβανόμενες εξετάσεις, εάν δεν είναι ιατρικά τεκμηριωμένες.
Στις εξετάσεις και θεραπείες πυρηνικής ιατρικής, καθώς και στη βραχυθεραπεία με ραδιενεργά εμφυτεύματα (π.χ. I-125), ο εξεταζόμενος – ασθενής γίνεται εκπομπός ακτινοβολίας για κάποιο χρονικό διάστημα, ανά- λογα με την εξέταση – θεραπεία (λίγα λεπτά μέχρι μερικές εβδομάδες). Το προσωπικό του εργαστηρίου, νοσοκομείου, κλινικής παρέχει οδηγίες στους εξεταζόμενους – ασθενείς που υποβλήθηκαν σε διαγνωστικές εξετάσεις και θεραπείες με ραδιοφάρμακα για την προστασία των ιδίων και των ατόμων του περιβάλλοντός τους.
Είναι επικίνδυνη η ακτινοβολία;
Οι ακτινοβολίες συγκαταλέγονται στους 4000 και πλέον καταγεγραμμένους καρκινογόνους παράγοντες. Στην κλίμακα επικινδυνότητας, οι ακτινοβολίες κατατάσσονται στους σχετι- κά ήπιους καρκινογόνους παράγοντες.
Όταν η ακτινοβολία διαπερνά το ανθρώπινο σώμα για να σχηματισθεί η ακτινολογική ει- κόνα, προκαλεί ιοντισμό, δηλαδή αλλάζει τη δομή των ατόμων. Αποτέλεσμα είναι η ρήξη χημικών δεσμών, δηλαδή η καταστροφή μορίων, με επακόλουθο την παραγωγή δραστι- κών χημικών ριζών. Οι ρίζες αυτές είναι οι κύριες υπεύθυνες για την καταστροφή μορια- κών δεσμών βιολογικών μακρομορίων και δομών (π.χ. DNA) με επακόλουθο την πρόκλη- ση βιολογικής βλάβης σε κυτταρικό επίπεδο.
Ωστόσο, ο ανθρώπινος οργανισμός έχει την ιδιότητα ανάπλασης των βιολογικών βλαβών, κυρίως μέσω των επιδιορθωτικών μηχανισμών κατά την αναπαραγωγή του DNA. Έτσι, στις ιατρικές εξετάσεις με ακτινοβολίες, όπου η δόση ακτινοβολίας είναι μικρή, οι βλάβες λόγω της ακτινοβόλησης και οι επιδιορθωτικοί μηχανισμοί είναι ανταγωνιστικά φαινόμενα, με τους δεύτερους να υπερισχύουν στην πλειονότητα των περιπτώσεων.
Η έκθεση σε πολύ μεγάλες δόσεις ακτινοβολίας, όπως αυτές που παρατηρούνται σε με- γάλης κλίμακας ραδιολογικά ή πυρηνικά ατυχήματα, μπορεί να επιφέρει την άμεση κα- ταστροφή κυττάρων, οργάνων και συστημάτων και να οδηγήσει ενίοτε στο θάνατο του ανθρώπου. Στην ιατρική, υψηλές δόσεις ακτινοβολίας χρησιμοποιούνται μόνο στην ακτι- νοθεραπεία, με σκοπό τη στοχευμένη καταστροφή των καρκινικών όγκων με ειδικά σχεδι- ασμένες δέσμες ακτινοβολίας. Για μικρότερες σχετικά δόσεις, υπάρχει στατιστικά η πιθα- νότητα μελλοντικής εμφάνισης καρκίνου, το μέτρο της οποίας είναι ανάλογο της δόσης.
Η πιθανότητα αυτή για την περιοχή των δόσεων που χρησιμοποιούνται στην διαγνωστική ιατρική (<<100mSv) είναι εξαιρετικά μικρή.
Σκοπός της ακτινοπροστασίας στις διαγνωστικές εξετάσεις είναι να εξασφαλισθεί ότι δίνεται η μικρότερη δόση στον ασθενή με το καλύτερο διαγνωστικό αποτέλεσμα, ενώ στις θεραπευτικές πρακτικές (πυρηνική ιατρική, ακτινοθεραπεία) ότι δίνεται η σωστή δόση στον στόχο, προστατεύοντας ταυτόχρονα τους υγιείς ιστούς. Παράλληλα, σκο- πός της ακτινοπροστασίας είναι η προστασία των εργαζομένων, του πληθυσμού και του περιβάλλοντος.
Πως αποτιμούμε τον κίνδυνο βλάβης της υγείας μετά από έκθεση σε ιοντίζουσα ακτινοβολία;
Το δοσιμετρικό μέγεθος που συνδέεται με τον ενεχόμενο κίνδυνο για τα μακροπρόθεσμα αποτελέσματα της ακτινοβολίας είναι η ενεργός δόση. Η ενεργός δόση εξαρτάται από την απορροφούμενη στο ανθρώπινο σώμα ενέργεια, το είδος της ακτινοβολίας και το είδος του ακτινοβολούμενου ιστού / οργάνου. Μονάδα μέτρησης της ενεργού δόσης είναι το Sievert (Sv) και τα υποπολλαπλάσιά του, milli-Sievert, mSv, δηλαδή χιλιοστό του Sv (0.001 Sv) και micro-Sievert, μSv, δηλαδή εκατομμυριοστό του Sv (0.000001 Sv).
Σύμφωνα με τα διεθνώς αποδεκτά επιστημονικά δεδομένα, ενεργός δόση ίση με 1 Sv αντιστοιχεί σε πιθανότητα 5% εμφάνισης νεοπλασιών καθ’ όλη τη διάρκεια ζωής του ενή- λικου ατόμου που εκτέθηκε στη δόση του 1 Sv. Αντίστοιχα, ενεργός δόση 1 mSv αντιστοιχεί σε πιθανότητα 0.005%. Ενδεικτικά, η ενεργός δόση που αντιστοιχεί σε μια τυπική ακτινογραφία θώρακος είναι περίπου 0.1 mSv και σε μια αξονική τομογραφία θώρακος είναι 10 mSv. Οι δόσεις αυτές είναι συγκρίσιμες με εκείνες που δεχόμαστε από την παραμονή μας στο φυσι- κό περιβάλλον για 15 ημέρες και 50 μήνες αντίστοιχα.
Η επικινδυνότητα από τις ιατρικές εξετάσεις είναι χαμηλή. Για παράδειγμα, η πιθανότητα καρκινογένεσης εξαιτίας της δόσης από μια λήψη ακτινογραφίας θώρακα και από μία αξονική τομογραφία θώρακα είναι 0.0001% και 0.05% αντίστοιχα. Αξίζει να επισημανθεί ότι το αναμενόμενο φυσιολογικό ποσοστό εμφάνισης καρκινογένεσης από όλους τους παράγοντες ξεπερνάει το 25% στις μέρες μας.
Στους ενήλικες η αύξηση του κινδύνου καρ- κίνου, ως αποτέλεσμα της ακτινοθεραπείας, είναι επίσης πολύ μικρή.
Έχει η ακτινοβολία άμεσες ή ορατές παρενέργειες;
Όχι. Η ακτινοβολία δεν προκαλεί ζαλάδα, πονοκεφάλους ή άλλα άμεσα συμπτώματα. Στην ακτινοθεραπεία, ανάλογα με το μέγεθος της δόσης ακτινοβολίας, μερικοί ασθενείς ενδεχομένως να εμφανίσουν παρενέργειες, όπως ναυτία, πυρετό, ερύθημα του δέρματος, απώλεια μαλλιών, μερικές ημέρες μετά την έναρξη της θεραπείας. Σπανιότερα, σε επεμβατικές ακτινολογικές / καρδιολογικές εξετάσεις μπορεί να προκληθεί ερύθημα του δέρματος, το οποίο εμφανίζεται αρκετές ώρες ή ημέρες μετά την εξέταση. Τα συμπτώματα αυτά, υπό τις οδηγίες των ιατρών, σιγά – σιγά υποχωρούν.
Πόση ακτινοβολία επιτρέπεται να δεχθούμε από ιατρικές εξετάσεις;
Η ποσότητα ακτινοβολίας που δεχόμαστε από ιατρικές εξετάσεις και θεραπείες δεν υπόκειται σε όρια δόσης. Ο λόγος είναι ότι ο εξεταζόμενος ωφελείται άμεσα από την ιατρική πράξη. Ωστόσο, οι ιατρικές εξετάσεις με ακτινοβολίες πρέπει να είναι πάντα αιτιολογημένες, δηλαδή, εκ των προτέρων, να έχει τεκμηριωθεί η αναγκαιότητα της εξέτασης και η χρησιμότητα του διαγνωστικού αποτελέσματος στη διαμόρφωση της θεραπείας και να έχουν εξετασθεί πιθανές εναλλακτικές εξετάσεις χωρίς ιοντίζουσες ακτινοβολίες (υπέρηχοι, μαγνητικοί τομογράφοι – MRI, κλπ). Η εφαρμογή των εθνικών πρωτοκόλλων παραπομπής ασθενών είναι ένα χρήσιμο εργαλείο αιτιολόγησης.
Επίσης, η εξέταση με ακτινοβολίες πρέπει να είναι βελτιστοποιημένη, δηλαδή, εκ των προτέρων, να λαμβάνονται όλα τα απαραίτητα μέτρα για την ελαχιστοποίηση των δόσεων χωρίς, ωστόσο, να μειώνονται οι χρήσιμες διαγνωστικές πληροφορίες της εξέτασης. Η εφαρμογή των Διαγνωστικών Επιπέδων Αναφοράς (ΔΕΑ) είναι σημαντική για τη βελτιστοποίηση των δόσεων και της ακτινοπροστασίας των εξεταζομένων.
Η υψηλή συχνότητα των διενεργούμενων διαγνωστικών εξετάσεων και θεραπειών, σε συνδυασμό με την εξέλιξη των ακτινοδιαγνωστικών τεχνικών ενέχουν τον κίνδυνο να προκαλέσουν αύξηση των ατομικών και των συλλογικών δόσεων ακτινοβολίας. Ως εκ τούτου, κρίνεται απαραίτητη η εκτίμηση της συλλογικής δόσης από τις ιατρικές εφαρμογές των ιοντιζουσών ακτινοβολιών στον πληθυσμό της χώρας. Τα οφέλη από μια τέτοια προσέγγιση είναι πολλαπλά. Μερικά από αυτά είναι:
- η προοπτική διαρκούς αξιολόγησης και βελτιστοποίησης του εθνικού συστήμα- τος ακτινοπροστασίας,
- η λήψη μέτρων για την ελαχιστοποίηση των δόσεων σε εξεταζομένους – ασθενείς,
- η δυνατότητα συστηματικής συλλογής, αποθήκευσης και αξιολόγησης των απα- ραίτητων στοιχείων για τον προσδιορισμό της συλλογικής δόσης,
- η διευκόλυνση διάχυσης των πληροφορι- ών και η έγκαιρη πληροφόρηση για θέμα- τα ακτινοπροστασίας στη χώρα,
- η σύγκριση των εθνικών δεδομένων με τα αντίστοιχα ευρωπαϊκά και διεθνή.
Εκτίμηση της Συλλογικής Δόσης από Ιατρικές Εξετάσεις στην Ελλάδα
Η συλλογική δόση στον πληθυσμό είναι ένα χρήσιμο μέγεθος προκειμένου να αποτιμάται η συνεισφορά της δόσης ακτινοβολίας από κάθε διαφορετική πηγή ακτινοβολιών (π.χ. ιατρικές εξετάσεις). Υπολογίζεται από το γινόμενο του αριθμού των ατόμων που υπόκεινται σε ιατρικές εκθέσεις και τη μέση ενεργό δόση ακτινοβολίας που ενέχει η έκθεση αυτή. Η μονάδα μέτρησης είναι το “person-Sv” και συνήθως αναφέρεται σε ένα συγκεκριμένο χρονικό διάστημα, π.χ. ανά έτος.
Η «μέση ενεργός δόση ανά άτομο του πληθυσμού» είναι η μέση δόση που κατανέμεται σε άτομο του πληθυσμού, ανεξάρτητα αν έχει υποβληθεί σε κάποια ιατρική εξέταση με ακτινοβολίες. Ουσιαστικά είναι η τιμή της συλλογικής δόσης διαιρεμένη με τον πληθυσμό. Η μονάδα μέτρησης είναι το mSv. Το μέγεθος αυτό χρησιμοποιείται για να γίνουν συγκρίσεις δόσεων μεταξύ χωρών, αλλά και συγκρίσεις της επικινδυνότητας της ακτινοβολίας με άλλους παράγοντες διακινδύνευσης (π.χ. κάπνισμα, οδήγηση).
Στη «συλλογική δόση» και στη «μέση ενεργό δόση ανά άτομο του πληθυσμού» δεν συνυπολογίζονται οι δόσεις από θεραπευτικές εφαρμογές (π.χ. ακτινοθεραπεία, θεραπείες πυρηνικής ιατρικής), γιατί οι θεραπείες είναι αυστηρά εξατομικευμένες και δεν είναι επιστημονικά ορθό να κατανεμηθούν στο σύνολο του πληθυσμού.
Η Ελληνική Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας (ΕΕΑΕ), στο πλαίσιο του χρηματοδοτούμενου από το ΕΣΠΑ 2007-2013 προγράμματος «ΚΡΗΠΙΣ», πραγματοποίησε εκτίμηση της συλλογικής δόσης του γενικού πληθυσμού και της «μέσης ενεργού δόση ανά άτομο του πληθυσμού» από τις ιατρικές εφαρμογές. Η δράση αυτή θα είναι συνεχής και μετά τη λήξη του συγκεκριμένου προγράμματος, με κύριο στόχο την παρακολούθηση και τη βελτιστοποίηση του συστήματος ακτινοπροστασίας στη χώρα.
Προσδιορισμός αριθμού εξεταζομένων – ασθενών
Η συλλογή στοιχείων για τον αριθμό των εξεταζομένων – ασθενών γίνεται με ειδικές φόρμες- ερωτηματολόγια για κάθε τομέα διαγνωστικής εξέτασης: αξονική τομογραφία, ακτινογράφηση, ακτινοσκόπηση, μαστογραφία, επεμβατική ακτινολογία, διαγνωστική πυρηνική ιατρική, συνδυαστική τομογραφία ποζιτρονίων και αξονικής τομογραφίας (ΡΕΤ/CT), οδοντιατρική ακτινολογία. Καταγράφεται ο αριθμός εξεταζομένων – ασθενών για επιμέρους τύπους εξέτασης και κωδικοποίηση αυτών.
Ο ετήσιος αριθμός των εξετάσεων που διενεργήθηκαν (έτος 2014) παρουσιάζεται στο ακόλουθο διάγραμμα.
Αριθμός εξετάσεων
Ακτινογραφίες και μαστογραφίες:
447 εξετάσεις ανά 1000 κατοίκους. Χαμηλότερες από τις αντίστοιχες τι- μές στην υπόλοιπη Ευρώπη.(1)
Ακτινοσκοπήσεις:
2 εξετάσεις ανά 1000 κατοίκους. Σε αντιστοιχία με τις ευρωπαϊκές χώρες.(1)
Αξονικές τομογραφίες:
135 εξετάσεις ανά 1000 κατοίκους. 7η θέση μεταξύ 36 χωρών της Ευρώπης.(1)
Επεμβατικές πρακτικές:
7 ανά 1000 κατοίκους. Συγκρίσιμες με τις αντί- στοιχες τιμές των άλλων ευρωπαϊ- κών χωρών.(1)
Σπινθηρογραφήματα:
20 εξετάσεις ανά 1000 κατοίκους. Λίγο υψηλότερα από αντίστοιχες τιμές, σε ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο.(1), (2)
(1) EC Radiation Protection (RP) 180, 2014
(2) UNSCEAR Report, 2008
Προσδιορισμός δόσης ακτινοβολίας
Για κάθε διαφορετικό τύπο εξέτασης διαγνωστικής ακτινολογίας (π.χ. αξονική τομογραφία θώρακα, ακτινογράφηση άκρων, μαστογραφία) υπολογίζονται τα αντίστοιχα δοσιμετρικά μεγέθη (π.χ. air kerma, δόση δέρματος, CTDI) σύμφωνα με αποδεκτές επιστημονικές μεθόδους. Οι μετρήσεις πραγματοποιούνται από την ΕΕΑΕ ή από τους ακτινοφυσικούς των ιατρικών μονάδων και αφορούν σε ένα συγκεκριμένο αριθμό ακτινολογικών συστημάτων, αντιπροσωπευτικό δείγμα των ιατρικών τεχνικών, της τεχνολογίας, της γεωγραφικής κατανομής και του επιπέδου παροχής υγείας (νοσοκομείο, κλινική, κέντρο υγείας κλπ).
Για τις διαγνωστικές εξετάσεις πυρηνικής ιατρικής, συγκεντρώνονται δεδομένα για τη χορηγηθείσα ενεργότητα ραδιοφαρμάκου (MBq), η οποία χρησιμοποιείται για κάθε τύπο εξέτασης από τα εργαστήρια πυρηνικής ιατρικής.
Ενεργός δόση
Ο υπολογισμός της ενεργού δόσης (mSv) από τα μετρούμενα δοσιμετρικά ακτινολογικά μεγέθη (π.χ. air kerma, DAP, CTDI) έγινε μέσω υπολογιστικών προγραμμάτων, μαθηματικών μοντέλων και δημοσιευμένων συντελεστών μετατροπής. Ομοίως, για τις διαγνωστικές εξετάσεις πυρηνικής ιατρικής, η μετατροπή της χορηγηθείσας ενεργότητας ραδιοφαρμάκου σε δόση έγινε με βάση δημοσιευμένους, διεθνώς αποδεκτούς τροποποιητικούς παράγοντες (conversion factors).
Η κατανομή της «μέσης ενεργού δόσης ανά άτομο του πληθυσμού» για τις διαφορετικές πρακτικές απεικονίζεται στο διάγραμμα. Η μέση ετήσια ενεργός δόση ανά άτομο του πληθυσμού από το σύνολο των ιατρικών εξετάσεων εκτιμάται 1.8 mSv/άτομο.
Ενεργός δόση ανά εξέταση
Ακτινογραφίες και μαστογραφίες: σε αντιστοιχία με τη μέση τιμή των ευρωπαϊκών χωρών.(1)
Αξονικές τομογραφίες: Γενικά υψηλότερες από τη μέση τιμή των ευρωπαϊκών χωρών.(1) Αυτό οφείλεται κυρίως στις μεγαλύτερες περιοχές σάρωσης και στο γεγονός ότι δεν χρησιμοποιούνται εξατομικευμένα πρωτόκολλα έκθεσης. Επίσης, τονίζεται ότι οι τιμές ενεργού δόσης στις ευρωπαϊκές χώρες παρουσιάζουν μεγάλη διακύμανση μεταξύ τους, με αποτέλεσμα η μέση τιμή των ευρωπαϊκών χωρών να έχει μεγάλη τυπική απόκλιση.
Επεμβατικές πρακτικές: Οι δόσεις από επεμβατικές πρακτικές εξαρτώνται κυρίως από το περιστατικό, τη δυσκολία της επέμβασης, από την εμπειρία του χειρουργού, τα εξατομικευμένα πρωτόκολλα και τις συνθήκες έκθεσης. Στη στεφανιογραφία και στην αγγειοπλαστική PTCA είναι μεγαλύτερες σε σχέση με τις ευρωπαϊκές χώρες.(1)
Πυρηνική ιατρική: Οι τυπικές χορηγούμενες δόσεις ραδιοφαρμάκων (MBq) και η ενεργός δόση είναι σε συμφωνία με τις αντίστοι- χες τιμές σε ευρωπαϊκό επίπεδο, εκτός των σπινθηρογραφημάτων των νεφρών, πνευμόνων & θυρεοειδούς αδένα (πρόσληψη 0%).(1)
(1) EC Radiation Protection (RP) 180, 2014
Στον παρακάτω πίνακα δίνονται παραδείγματα ενεργών δόσεων για μερικές από τις συνηθέστερες εξετάσεις:
| Εξέταση | Ενεργός δόση εξέτασης (mSv) |
| Αξονική τομογραφία θώρακος | 9 |
| Αξονική τομογραφία άνω – κάτω κοιλίας | 18 |
| Αξονική τομογραφία εγκεφάλου | 2.4 |
| Ακτινογραφία θώρακος | < 0.1 |
| Ακτινογραφία οσφυϊκής μοίρας σπονδυλικής στήλης (ΟΜΣΣ) | 1 |
| Ακτινογραφία κρανίου | 0.03 |
| Ακτινογραφία άνω ή κάτω άκρων | 0.001 |
| Κυστεογραφία (ΙVU) | 3 |
| Μαστογραφία | 0.3 |
| Στεφανιογραφία | 14 |
| Αγγειοπλαστική Στεφανιαίων (PTCA) | 31 |
| Εμφύτευση βηματοδότη | 4 |
| Σπινθηρογράφημα οστών με Tc-99m | 3.8 |
| Σπινθηρογράφημα μυοκαρδίου με κόπωση με Tc-99 (ΜΙΒΙ) | 2.5 |
| Σπινθηρογράφημα μυοκαρδίου με κόπωση με Tl-201 | 15 |
| PET/CT με FDG, F-18 | 6.6 |
H συχνότητα των εξετάσεων και η συνεισφορά τους στη συνολική δόση (συνολική μέση ενεργός δόση ανά άτομο του πληθυσμού) παρουσιάζεται στο παρακάτω διάγραμμα.
Συλλογική δόση
Η συλλογική δόση στη χώρα μας από τις ακτινοδιαγνωστικές εξετάσεις και επεμβατικές πρακτικές υπολογίζεται σε 18610 person-Sv, με το μεγαλύτερο ποσοστό συνεισφοράς να προέρχεται από τις εξετάσεις αξονικής τομογραφίας.
Η συλλογική δόση στον ελληνικό πληθυσμό από τις διαγνωστικές εξετάσεις Πυρηνικής Ιατρικής υπολογίζεται σε 1160 person-Sv, με το μεγαλύτερο ποσοστό συνεισφοράς να προέρχεται από το σπινθηρογράφημα μυοκαρδίου με Tl-201.
Η συλλογική δόση από το σύνολο των ιατρικών εξετάσεων είναι 19770 person-Sv.
Μέση ενεργός δόση ανά άτομο πληθυσμού
Ακτινολογία: 1.7 mSv/άτομο
Η αντίστοιχη τιμή σε ευρωπαϊκό επίπεδο είναι 1.05 mSv.(1)
Πυρηνική Ιατρική: 0.1 mSv/άτομο
Οι αντίστοιχες τιμές σε ευρωπαϊκό & διεθνές επίπεδο είναι 0.06 mSv/άτομο (1) και 0.12 mSv/άτομο.(2)
Σύνολο ιατρικών εξετάσεων
Η μέση ετήσια ενεργός δόση ανά άτομο του πληθυσμού από το σύνολο των ιατρικών εξετάσεων εκτιμάται 1.8 mSv/άτομο. Η δόση αυτή είναι συγκρίσιμη με εκείνη που δεχόμαστε από την παραμονή μας στο φυσικό περιβάλλον για 9 μήνες.
Η συγκέντρωση των στοιχείων για τις ιατρικές εξετάσεις με ακτινοβολίες που πραγματοποιούνται στη χώρα μας, η επεξεργασία και η ανακοίνωση των αποτελεσμάτων είναι μια δυναμική διαδικασία που θα συνεχιστεί από την ΕΕΑΕ.
(1) EC Radiation Protection (RP) 180, 2014
(2) UNSCEAR Report, 2008
Ελληνική Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας (ΕΕΑΕ)
Τ.Θ. 60092 | Αγία Παρασκευή | Τ.Κ. 15310 Αθήνα
τ: 210 6506700 | f: 210 6506748 | e: [email protected]
www.eeae.gr
